Çin’in yeni başbakanı kim olacak? | İsim isim inceleme
Çin Başbakanı Li Keqiang son basın toplantısında görevi bırakacağını açıkladı ve ayağa kalktığında basın mensuplarına İngilizce "Thank you everyone" diyerek sahneden ayrıldı. Bir başbakanın daha görev süresi, öngörülen takvimde sona erdi.
Çin siyasetinde bu yılın temel sorusu Xi’nin üçüncü bir döneme ne şekilde devam edeceği. Yeni başbakanın kim olacağı konusu şimdilik daha az ilgi çekiyor. Son on yılda başbakanlık pozisyonunun eski etkisini yitirmiş olması, bu ilgisizliğin sebeplerinden biri olabilir. Kokpitte “Her şey benden sorulur” diyen bir kaptan pilot varsa, yardımcı pilotun kim olduğunun pek önemi olmayabilir. Oysa bu karar Komünist Parti’nin üst kademelerindeki güç dengesi hakkında çok şey ortaya çıkarabilir.
Ulusal Halk Kongresi (NPC), 2018'de devlet başkanı ve başkan yardımcısı pozisyonları için süre sınırlarını kaldıran anayasa değişikliğine onay verdiğinde, başbakan için iki dönem sınırı değiştirilmedi. Son günlerde bazı gözlemciler, yeni bir başbakan atanmayacağı tahminlerine kadar eli yükseltiyor; Çin işi bir "başkanlık sistemi" öngörülüyor. Mao döneminin alametifarikalarından olan Parti başkanlığı (Dang zhuxi) unvanının geri getirilmesi, kuvvetli bir ihtimal olarak dillendirilse de, Çin’de devlet konseyinin ve tüm bürokratik sistemin -hala- temel direklerinden olan başbakanlık (Zongli) makamının korunacağı kanısındayım.
Çin’de başbakan aynı zamanda en kıdemli ekonomi yetkilisidir. Ana çalışma alanlarından biri ekonomidir. (Li Keqiang göreve ilk geldiğinde ekonomi alanında kendi imzasını atmak için kollar sıvadı, hatta o dönem başbakanın ekonomi yaklaşımını tarif eden "Likonomics" kavramı ortaya çıktı. Ancak özellikle 2016'dan itibaren Xi’nin ekonomi danışmanı Liu He’nin ekonomi yönetiminde daha aktif rol almaya başlamasıyla, Li geri planda kaldı.)
📌 Çin’in en yüksek beş lideri döneminde başbakanların nasıl çalıştıklarına dair bazı notları, daha önce paylaştığım bir kitap inceleme yazısında bulacaksınız. Yeri gelmişken ekleyeyim:
Sözü uzatmadan gelelim olası başbakan adaylarına. Burada bizdeki gibi bir "bakan toto" yapmayacağız yahut siyasete dair bir iddia kuponu doldurmayacağız. Çin sisteminde daha önce başbakanların çıktığı siyasi mekanizmaları ve normları dikkate alarak, önümüzdeki sonbaharda görücüye çıkması beklenen yeni başbakanın kim olabileceğini kestirmeye çalışacağız.
Normalde Çin’in bir sonraki başbakanının kim olacağı açık olmalıydı: Birinci sıradaki başbakan yardımcısı ve aynı zamanda Politbüro Daimi Komitesi üyesi olan kişiyi rahatlıkla müstakbel başbakan olarak işaret ederdik. (Xi Jinping ve Li Keqiang da 2012'de yeni görevlerine gelmeden önce, yardımcı pozisyonlarda devlet katına çıkarılmışlardı.) Ancak 2017'deki 19. Parti Kongresi, genel sekreter olarak Xi’nin halefini belirlemediği gibi, Li’nin halefine de işaret etmedi.
Başbakan yardımcılarından biri olur mu?
Reform ve dışa açılma dönemindeki tüm Çin başbakanları daha önce başbakan yardımcısı olarak görev yaptı. O nedenle önce başbakan yardımcılıkları üzerinden isim isim olasılıkları tartalım.
Han Zheng: 1954 doğumlu. 2012–2017 arasında Şanghay parti sekreterliği yaptı. Mevcut durumda birinci sıradaki başbakan yardımcısı. Bu görevde ana çalışma alanlarından biri Hong Kong oldu. Ancak 2022'deki 20. Kongre’ye gelindiğinde emeklilik yaşı olarak görülen 68'e ulaşmış olacak. Xi’nin yakın bir müttefiki olmadığı da göz önüne alındığında, başbakanlığa terfi ettirilmesi zayıf bir olasılık.
Sun Chunlan: 1950 doğumlu. Politbüro üyesi. Fujian ve Tianjin’de parti sekreterliği yaptı. Çin’in güçlü 25 üyeli Politbürosu’ndaki tek kadın. Başbakan yardımcılığına getirildiğinde, iklim ve ticaret konuları erkek meslektaşlarına verilirken, kendisine daha düşük profilli sağlık ve spor konuları bırakıldı. Ancak 2020'de korona virüs salgınının ortaya çıkmasıyla, salgınla mücadelede merkezi hükümetin sahada en görünen yüzlerinden biri oldu.
Hu Chunhua: 1963 doğumlu. Politbüro üyesi. Kariyerine Pekin Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra Tibet’te başladı. Eski başkan Hu Jintao ile aile bağı olmamasına rağmen "Küçük Hu" olarak adlandırıldı. Hu Jintao ile beraber Tibet’te ve Komünist Gençlik Birliği’nde mesai yaptı. Devlet medyası, "Küçük Hu"nun Tibetçeyi akıcı bir şekilde konuşmasını övgüyle not ediyordu. Hebei veİç Moğolistan’da parti sekreterliği yaptı. Hebei görevi sırasında sahte süt tozu skandalı ve İç Moğolistan görevi sırasında Mayıs 2011'deki Moğol huzursuzluğuyla karşılaştı. Birçok yetkilinin kariyerine mal olabilecek bu iki olaydan zarar almadan çıkmayı başardı. 2012–2017 arasında parti sekreteri olarak zengin Guangdong eyaletini yönetti. Bazı gözlemciler bir dönem Hu’yu altıncı nesil siyasetçilerin gözde isimlerinden biri olarak görüyordu.
Liu He: Medyanın aşina olduğu bir yüz. Çin’in Trump yönetimiyle ticaret görüşmelerini yürüten başmüzakereciydi. Xi’nin en yakın ekonomi danışmanlarından biri. 1952 doğumlu. ÇKP Merkez Komitesi Siyasi Bürosu üyesi ve Mali ve Ekonomik İşler Merkezi Liderlik Grubu genel ofis direktörü. 2013–2018 yılları arasında Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu başkan yardımcısıydı.
Wang Yang: 1955 doğumlu. Çin Halk Siyasi Danışma Konferansı Başkanı. Bizdeki gibi kırmızı plakalı makam araçlarına binselerdi, protokol sıralamasında 4 numaralı araca binerdi! Politbüro Daimi Komitesi üyesi. Şu an bu görevde değil ama 2013–2018'de başbakan yardımcısı olarak görev yaptı. Seçilecek başbakanda, başbakan yardımcılığı şartı aranacaksa, o da potansiyel başbakan adayları arasında yer alıyor. Ekonomi bilgisi ile tanınan Wang’ın, Deng’in reform ve dışa açılma politikasını pekiştirdiği 1992 Güney Çin turu sırasında “keşfedildiği” söyleniyor. (Deng’in tesis etmeye çalıştığı güç mimarisi sürüyor olsaydı, başbakanlık için biçilmiş kaftandı!)
67 kalır, 68 gider
Gelgelelim, Sun 72, Liu He 70, Han Zheng 68, Wang Yang 67 yaşında. İstisnaları görülmekle birlikte, en tepede üç nesildir teamül şöyle: 67 ve altı kalır, 68 ve üstü gider. (qishang baxia) Ayrıca Sun Chunlan’ın önündeki tek engel yaş sınırı değil; "bir kadın olarak" ülkenin iki numaralı pozisyonuna gelmesinin Çin’de emsali yok!
Liu He, Xi’nin başbakanı olarak en uygun isim olarak görülebilir. Yaş konusunda, daha önce 68 yaşına rağmen Wang Qishan’i devlet başkanı yardımcılığına getirmiş Xi, bir kez daha bu kuralı görmezden gelerek, ekonomi alanında en güvendiği isim olan Liu He’yi başbakanlığa getirmek isteyebilir. Ancak bu durumda Liu He’nin, ABD yönetimiyle sürdürdüğü ticaret müzakerelerinden çekilmesi gerekebilir ve Xi böylesine kritik bir görevden onu almak istemeyebilir. (Hoş, Biden yönetimiyle birlikte bu ticaret görüşmelerinin de eski işlerliği kalmamış görünüyor.) Xi, Liu gibi teknokrat bir ismi, kendi uzmanlık alanında tutacaktır, başbakanlığa alıp devlet konseyinin daha geniş çaplı işleriyle boğulmasını istemez.
Bu durumda elimizde iki isim kalır: Hu Chunhua (59) ve Wang Yang (67).
Li Keqiang 67 yaşında gideceğini açıkladığına göre, aynı yaştaki Wang Yang’ın başbakanlığa terfi ettirilmesi düşük bir olasılık. Kariyer geçmişine bakıldığında, Xi’nin yakın çevresinde yükselen bir isim olmaması da, Wang Yang’ın şansını azaltıyor. Hu Jintao ve Komünist Gençlik Birliği’yle (CYL) ilişkili olan Wang, Chongqing ve Guangdong’da parti sekreterliği yaptı. 2012 yılında Politbüro’ya girdi (ancak o dönem Daimi Komite’ye katılmadı) ve ekonomik ilişkilerden sorumlu başbakan yardımcısı olarak beş yıl geçirdi. (Normalde Chongqing ve Guangdong, Çin’in yüksek liderliğini yetiştiren merkezler olarak görülür; ancak Xi döneminde yükselmek için bir siyasetçinin yolunun buralardan ziyade Zhejiang ve Fujian’den geçmiş olması gerekiyor…) Yine de bir açık kapı bırakacaksak, Wang Yang’ın yetenekli bir yönetici olarak sadık bir şekilde Xi’ye hizmet ettiği aşikar. Onu bir sonraki başbakan olarak seçmek, Xi’nin diğer üst düzey parti üyelerinin görüşlerine kulak vermeye zorlandığının bir işareti olarak görülebilir.
Çin’in bir sonraki başbakanı için mevcut teamüllere en uygun seçecek, şu an üçüncü sıradaki başbakan yardımcısı olan Hu Chunhua’dır.
Hu, altıncı nesil liderliğin bir parçası ve 20. parti kongresinde sadece 59 yaşında olacak. İki dönem görev yapması mümkün görünüyor. Ancak Hu, Xi’nin "has adamları" arasında yer almıyor. Aksine, eski başkan Hu Jintao’ya daha yakın. Hu elbette Xi’ye sadakat gösterdi ve muhtemelen onun politikalarını uygulamada iyi bir iş çıkarabilir. Ancak Xi bir şekilde görevini yerine getiremez hale gelirse, Hu’ya güvenmesi pek olası olmayabilir. Zira bir sonraki başbakan muhtemelen Çin Komünist Partisi’ndeki (ÇKP) en güçlü ikinci politikacı olacak, bu yüzden Xi’ye beklenmedik bir şey olması durumunda, önümüzdeki beş veya on yıl boyunca yeni başbakanın görevde kalacağını varsayarsak, bu kişi partinin kontrolünü ele geçirmek için en iyi konumda olacaktır.
Peki, Xi’nin seçenekleri bu isimlerle sınırlı mı?
Yine Politbüro Daimi Komitesi’nden Wang Huning ve Zhao Leji isimleri akla gelebilir. İkisi de Xi’nin müttefikleri olarak kabul ediliyor, ancak Devlet Konseyi deneyimleri yok. Zhao, Qinghai (yaklaşık 5 milyon nüfuslu bir eyalet) ve Shaanxi’de (yaklaşık 37 milyon nüfuslu bir eyalet) parti sekreterliği yaparken, Wang Huning böyle bir yerel yöneticilik deneyimi edinmedi. Bütün ÇHC tarihinde üç liderle (Jiang, Hu, Xi) çalışmış tek isim olması Wang Huning’i kuşkusuz sıra dışı bir figür yapıyor, ancak maharetini başbakanlıkta değil, alışageldiği teori alanında göstermeye devam etmesi beklenir.
Politbüro Daimi Komitesi üyesi ve Ulusal Halk Meclisi Daimi Komitesi Başkanı Li Zhanshu, Xi Jinping’e en yakın isimlerden biri. 1980'lerin başında Hebei eyaletinde komşu ilçelerde parti sekreterliği yaptılar. Xi’nin parti içinde son derece hassas koltukları zaman içinde Li Zhanshu’ya emanet etmiş olması, ona ne kadar güvendiğini gösteriyor. Ancak Ulusal Halk Meclisi’nden bir sonraki koltuğun başbakanlık olması düşük ihtimal. Ayrıca -eğer bu norm gözetilecekse- Li Zhanshu da 68 yaş kuralına takılıyor.
"Xi’nin varisi" Chen Min’er
Olası başbakan adayları arasında bir ismi daha mercek altına almak lazım: Chen Min’er.
Chen bir zamanlar, Xi’nin varisi olarak görülüyordu. Hatta 20. Kongre’de Xi’nin devlet başkanlığını Chen’e bırakıp, genel sekreterliğe devam edeceği öngörüleri vardı. Son dönemde tüm bu ihtimaller zayıflamış görünüyor.
Genç yaşı ve Xi’ye yakınlığı, Chongqing sekreterliği sonrası ona kesinlikle Pekin’de yüksek bir terfi getirecek. Ancak bu başbakanlık olur mu? Kariyerine bakıldığında ekonomi alanındaki deneyimi, başbakanlık profili için yeterli görünmüyor. Ancak siyasi güven tecrübeden daha ağır basacaksa, Chen kuvvetli başbakan adaylarından biri.
Yeni isim ne anlama gelir?
Çin siyasetinde gelinen noktada kimin başbakan olacağını tahmin etmek kolay değil, ancak seçenekleri analiz etmenin anlamı büyük, çünkü seçilecek isim, Çin liderliğinin iç dinamikleri hakkında bir şeyler söyleyecek.
Xi, üçüncü bir dönem için iktidarda kalır ve Hu Chunhua’yı başbakan olarak seçerse, bu, gücünün hala sınırları olduğunu veya en azından tamamen kendi egemenliğinde olmayan bir liderlik imajını korumak istediğini gösterecektir. Öte yandan Xi, Liu He’yi başbakan ve partideki ikinci adamı olarak seçerse, bu, Xi’nin sistemi tamamen tek başına kontrol ettiğini gösterir.
Liu He’nin bir sonraki başbakan olarak ilan edilmesi, devam eden ekonomik reformlara daha fazla ilgi duyulacağına işaret edecek ve Çinli girişimciler, yabancı yatırımcılar ve finans piyasaları tarafından iyi karşılanacaktır. Ancak Wang Huning veya ideoloji/teori kökenli bir isim başbakanlığa terfi ederse, tersi bir etkisi olacaktır.
Yeni başbakanın profili en çok da temel ekonomi yönetiminde nasıl bir strateji benimseneceğine dair işaret verecek.
Xi, Deng Xiaoping’in “reform ve dışa açılma” yaklaşımından farklı bir yol izlemeye çalıştı, ancak henüz net bir ikame üzerinde anlaşmaya varılamadı. 2020'de açıklanan -yurt içi talebe odaklanırken dış pazarları harekete geçiren- ikili dolaşım stratejisine dair, uygulamaya yönelik kayda değer somut adımlar gelmedi. Geçen yıl ortak refah konsepti ortaya konuldu, ancak bu da "zenginden alıp fakire vermek" şeklinde algılanarak şüpheyle karşılandı ve Başbakan Li Keqiang’ın Mart 2022'de Ulusal Halk Kongresi’ne sunduğu hükümet çalışma raporunda sadece bir kez yer bulabildi. Yeni başbakan, bu tartışmaları yeni bir boyuta taşıyabilir.
Nihayetinde, yeni başbakanın belirlenmesi sürecinde Çin gözlemcileri temel olarak iki unsura dikkat edecek:
- Ekonominin yönetiminde nasıl bir yaklaşım belirlenecek?
- Xi Jinping bir sonraki başbakanı seçmede dilediği kadar özgür mü?
Peki, daha geniş Politbüro evreninden bir paraşüt atama olur mu?
Bu listede ilk bakışta Chen Min’er ve Hu Chunhua isimleri yaşlarıyla ideal adaylar olarak göze çarpıyor. Ancak bir isme daha dikkat etmeli: Listede en sonda görünen Cai Qi. Başkent Pekin’in parti sekreteri. Daha önce Çin Ulusal Güvenlik Komisyonu’nda üst düzey bir yetkiliydi. Xi’nin yakın çevresinden bir isim. Cai ve Xi, görev süreleri boyunca hem doğudaki Zhejiang eyaletinde hem de güneydoğudaki Fujian eyaletinde çeşitli kamu görevlerinde beraber çalıştı. 20. Kongre’de 66 yaşında olacak, emekli olmasını gerektirecek bir durum yok. Chen’e göre düşük bir ihtimal de olsa, şansı var. Çin siyasetinde, Pekin’i yönetmek "İmparator’un burnunun dibinde çalışmak" olarak anılır. Cai Qi’nin bu görevde Xi üzerinde nasıl bir izlenim bıraktığını bilmiyoruz; haliyle bu da belirleyici olacak.
Bu listede dikkat çeken bir diğer isim Şanghay parti sekreteri Li Qiang. O da Xi’nin Zhejiang ekibinden. Dahası, Şanghay ve Jiangsu eyaleti gibi iki büyük ekonomiyi yönetme deneyimine sahip. 20. Kongre’de Politbüro Daimi Komitesi ve başbakanlığın yolu kendisine açılabilir. Geçen sene yapılan anayasa değişikliğiyle, başbakan yardımcılarının görevlendirilmesi konusunda Xi daha fazla esneklik kazandı. Li Qiang gibi sadık müttefiklerin tecrübe kazanmaları için bu pozisyona yükseltilebileceği hesap ediliyordu. Ancak Xi henüz böyle bir adım atmadı. Bir ihtimal, Li Qiang’ın sonbaharda 20. Kongre’de başbakan yardımcılığına getirilmesi ve 2023 Mart ayındaki yasama meclisi oturumunda başbakan olması olabilir.
Bir havacılık ve uzay kliği mi doğuyor?
Diğer yandan, yüksek liderlik mimarisinde bir numaranın ne şekilde devam edeceği ve yeni iki numaranın kim olacağı tartışılırken, eyalet sekreterlikleri düzeyinde kayda değer bir dönüşümden söz ediliyor. Daha önce Twitter’da buna dikkat çekmiştim:
Bu havacılık ve uzay kliğinden bir isim, başbakanlık makamına getirilir mi? Yoksa bu isimler, daha ilerisi için hazırlanan bir kadro mu? Göreceğiz.
Bağlayacak olursak, mevcut tabloda bazı isimlerin öne çıktığını gördük. Hangisinin başbakan olacağını söylemek zor. Çünkü 2022'de Çin siyasetinde eskiden kalan hangi normların ne kadar etkili olacağını bilemiyoruz. İlerleyen aylarda yeni gelişmelerle durum biraz daha netlik kazanabilir, kamuoyuna belli işaretler verilebilir.
Kim gelirse gelsin, asıl izlemek gereken husus şu olacaktır: Yeni başbakan ülkenin kaderinde söz sahibi bir isim mi olacak yoksa siyasi bir notere dönüşerek rutin devlet işleriyle mi vaktini geçirecek?
•••